Thu Hằng (RFI)
Bìa
hai tập Lục Vân Tiên cổ tích truyện có tranh minh họa, EFEO, Paris.RFI / Tiếng
Việt
Từ năm 1895 đến 1897, đại úy pháo binh Hải
Quân Pháp Eugène Gibert giữ chức phó đô đốc pháo binh tại Huế, « trung
tâm chính trị và tri thức của người An Nam ». Tại đây, vị sĩ quan Pháp được
tiếp xúc trực tiếp và rất có ấn tượng với truyện thơ Lục Vân Tiên của Nguyễn
Đình Chiểu (1822-1888), một tác phẩm ca ngợi phẩm chất đạo đức và nét đẹp của
Khổng Giáo cũng như văn hóa dân gian Nam Bộ.
Vừa là một tác phẩm văn học uyên bác, vừa là một câu
chuyện dân gian truyền miệng được viết theo lối thơ lục bát, Lục Vân
Tiên của Nguyễn Đình Chiểu từ lâu đã được xếp vào hàng tuyệt tác văn học
Việt Nam, đặc biệt là văn học chữ Nôm. Ngay từ năm
1864, Lục Vân Tiên đã được dịch sang tiếng Pháp. Đến năm 1883, dịch
giả Abel des Michels chuyển ngữ sang tiếng Pháp với tên gọi Lục Vân Tiên
cổ tích truyện (Histoire de Lục Vân Tiên). Chính bản dịch này đã khích lệ Eugène
Gibert tìm cách minh họa cho chuyện tình bi tráng của chàng thư sinh Lục
Vân Tiên với vị hôn thê chung trình Nguyệt Nga, cũng như tinh
thần coi trọng tình nghĩa giữa người với người và tinh thần nghĩa hiệp.
Được lưu trữ tại Viện Hàn Lâm Văn Khắc và Văn Chương
thuộc Viện Pháp (Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, Institut de
France), bản thảo Lục Vân Tiên cổ tích truyện có tranh minh họa
(1889) là tác phẩm đầu tiên có tranh minh họa toàn bộ Lục Vân Tiên.
Nổi bật với những nét vẽ tỉ mỉ, sống động và nhiều mầu sắc rực rỡ, mỗi bản vẽ
được chia thành ba hàng với những hình ảnh miêu tả cảnh sinh hoạt đời thường.
Khối chính giữa của hàng thứ hai là những câu thơ lục bát chữ Nôm, được viết từ
trái sang phải, từ trên xuống dưới.
Lục Vân Tiên cổ tích truyện có tranh minh họa đã được hai nhà nghiên cứu người Pháp
Pascal Bourdeaux (trường Cao Đẳng Thực Hành, EPHE) và Olivier Tessier (Viện Viễn
Đông Bác Cổ, EFEO) biên tập và được Viện Viễn Đông Bác Cổ phát hành vào tháng
04/2016
(*).
Ban tiếng Việt đài phát thanh quốc tế Pháp, RFI, đã
có cơ hội trao đổi với nhà nghiên cứu Pascal Bourdeaux về sự kiện này.
Bìa
minh họa Lục Vân Tiên cổ tích truyện, EFEO, Paris.RFI / Tiếng Việt
RFI : Thưa nhà nghiên cứu
Pascal Bourdeaux, có thể nói Lục Vân Tiên cổ tích truyện có minh họa là bản thảo
minh họa màu đẹp nhất và sống động nhất của tác phẩm nổi tiếng của Nguyễn Đình
Chiểu. Và cũng có thể nói là bản thân bản thảo này đã là một tác phẩm nghệ thuật
thực sự. Vậy tại sao phải chờ đến gần 120 năm sau, độc giả mới được chiêm ngưỡng
tác phẩm này ?
Pascal Bourdeaux :
Để trả lời câu hỏi này, có thể nói là « Có trời mà biết ! ». Cũng
phải nói là có một cơ hội rất đặc biệt khi một người Việt Nam đến Pháp, được mời
đến Viện Hàn Lâm Văn Khắc và Văn Chương Pháp để có thể tìm lại bản thảo này,
đúng là được « ngủ » khoảng 100 năm trong kho tài liệu cũ của
Viện này. Người đó là giáo sư Phan Huy Lê, được mời đến Paris và đoàn đi theo
giáo sư đã rất may mắn tìm được tài liệu này. Cô phụ trách thư viện của Viện đã
mở « fond » và đã cho xem một số tài liệu rất quý và rất cũ của
Việt Nam, và trong đó có bản thảo này mà chưa ai biết.
Vì vậy, chúng tôi cho rằng cần phải công bố bản thảo
này. Và vì đúng thời điểm đó, Viện Viễn Đông Bác Cổ mở văn phòng đại diện tại
thành phố Sài Gòn, chúng tôi quyết định biến công việc này thành biểu tượng cho
hoạt động nghiên cứu và hợp tác trong ngành khoa học xã hội-nhân văn. Nói một
cách khác, việc xuất bản và công bố tác phẩm này là bước đầu tiên của quá trình
hợp tác và nghiên cứu, mà chúng tôi hy vọng là bền lâu, giữa Pháp và Việt Nam,
đặc biệt là với miền nam Việt Nam.
RFI : Ông
có thể cho biết một chút về nguồn gốc tác phẩm minh họa Lục Vân Tiên này của
tác giả Nguyễn Đình Chiểu ?
Pascal Bourdeaux :
Vào khoảng năm 1895-1897, một nho sĩ của Triều đình Huế, tên là Lê Đúi (Đức) Trạch,
còn gọi là Thó, đã minh họa Lục Vân Tiên cổ tích truyện theo
yêu cầu của một người Pháp, một sĩ quan Hải Quân đang làm nhiệm vụ tại Huế. Ông
khám phá ra Lục Vân Tiên nhờ bản dịch sang tiếng Pháp năm 1883 của Abel des
Michels. Eugène Gibert rất mê truyện thơ này và đã đề xuất với « thư lại
chế họa đồ thức » (một viên chức làm việc trong một cơ quan chuyên vẽ
đồ bản trong cung đình Huế) tự do thể hiện tác phẩm theo cảm nhận của họa sĩ.
Khi tác phẩm hoàn thành, những bức tranh mà chúng ta thấy là sự thể hiện theo
đúng phong cách Việt Nam, một sáng tạo của một nghệ sĩ người Việt theo yêu cầu
của một người Pháp.
Một trong những điểm đặc biệt là không phải chỉ có một
mà có hai họa sĩ vẽ minh họa tác phẩm này. Lo ngại họa sĩ đầu tiên, Lê Đức Trạch,
không hoàn thành được toàn bộ khối lượng công việc, nên Eugène Gibert đã đề xuất
một họa sĩ khác tiếp tục công việc. Có thể nói, đó là một kiểu cạnh tranh giữa
hai họa sĩ. Thế nhưng, Lê Đức Trạch là người hoàn thành công việc. Trong tác phẩm,
chúng ta có thể chiêm ngưỡng được 5 bản vẽ, xuất hiện ở phần cuối tác phẩm, do
nghệ sĩ thứ hai thực hiện. Đây là yếu tố quan trọng cho phép so sánh công việc
của hai họa sĩ.
Một
trang trong tập I, Lục Vân Tiên cổ tích truyện, EFEO, Paris.RFI / Tiếng Việt
RFI : Xuất phát từ bản thảo
bằng chữ Nôm, tác phẩm Lục Vân Tiên cổ tích truyện do Viện Viễn Đông Bác Cổ
phát hành, lại được in thành ba thứ tiếng (Việt, Anh, Pháp), ông có thể giải
thích một chút quá trình biên tập và phát hành tác phẩm đã được thực hiện như
thế nào ?
Pascal Bourdeaux :
Toàn bộ công việc mất khoảng 5 năm, tính từ lúc phát hiện ra bản thảo vào tháng
09/2011 đến lúc phát hành vào tháng 04/2016. Chúng tôi làm việc dựa trên bản chữ
Nôm được chép trên các bản vẽ và bản dịch sang tiếng Pháp và chữ quốc ngữ mà
Eugène Gibert đã sử dụng, có nghĩa là bản dịch của Abel des Michels năm 1883.
Thực ra, trước bản dịch của Abel des Michels đã có hai bản dịch khác và tính đến
nay có 8 bản dịch sang tiếng Pháp. Điều này thật đặc biệt !
Chúng tôi cố gắng tôn trọng bản gốc của Abel des
Michels nhưng có sửa một số lỗi vì chữ quốc ngữ trong bản dịch thời kỳ đó, lại
có nhiều phương ngữ miền nam Việt Nam vào thế kỷ XIX, vẫn chưa đồng nhất như hiện
nay.
Nhận thấy giá trị thẩm mỹ và thị giác của bản thảo,
chúng tôi quyết định dịch sang cả tiếng Anh để những người không biết tiếng
Pháp hay tiếng Việt có thể thưởng thức. Việc dịch sang tiếng Anh được dựa trên
văn bản tiếng Pháp. Dĩ nhiên, việc này sẽ đặt câu hỏi về tính khoa học, nhưng
chúng tôi đã giải thích rõ nguyện vọng là đưa ra một bản tiếng Anh sát với bản
gốc nhất. Vì vậy, chúng tôi chú giải các bản dịch tiếng Anh, tiếng Việt và tiếng
Pháp, cũng như thêm vào các lời giải thích.
RFI : Có
thể nói là Viện Viễn Đông Bác Cổ luôn có những tiêu chí rất cao về chất lượng của
một ấn phẩm, vừa về nội dung và kỹ thuật. Đây có phải là một trong số những lý
do mà tác phẩm Lục Vân Tiên được xuất bản tại EFEO ?
Pascal Bourdeaux :
Đúng vậy, điều mà chúng tôi muốn là làm chủ công việc nghiên cứu và quá trình kỹ
thuật. Bản thảo đẹp đến nỗi buộc chúng tôi cố gắng làm mọi việc một cách chính
xác, tỉ mỉ để sao phóng như bản gốc (fac-similé). Chúng tôi mong là khi cầm tác
phẩm trong tay, độc giả tưởng như đang được cầm bản gốc. Chính vì vậy, kỹ thuật
hiệu chỉnh mầu và tất cả công việc liên quan đến kỹ thuật chụp ảnh, khắc hình
chuyên nghiệp đã cho phép chúng tôi gần như giữ nguyên mầu sắc của bản thảo.
Phải nói đây là một điều may mắn, vì trong vòng một
thế kỷ, không một ai động đến tác phẩm này. Vì thế, mọi sắc tố, mầu sắc vẫn còn
nguyên vẹn. Sau đó, chúng tôi đã in theo gần đúng khổ của bản thảo, chỉ lệch
5%. Cuối cùng, chúng tôi đã làm việc với một nhà in chuyên về các loại tác phẩm
như vậy để có được tác phẩm hoàn thiện nhất và giống với bản thảo gốc nhất.
***
Để thay lời kết, trong lời nói đầu (tập II) của Lục
Vân Tiên, giáo sư sử học Phan Huy Lê
nhận xét : « Đây là truyện nôm đầu tiên của Việt
Nam được minh họa đầy đủ đến như vậy (…). Tôi có cảm nhận bước đầu là những
tranh vẽ này mang ảnh hưởng hay có nguồn gốc từ tranh dân gian Việt Nam, nhất
là dòng tranh Đông Hồ (Thuận Thành, Bắc Ninh). Vấn đề cần nghiên cứu so sánh cụ
thể nhưng rõ ràng đây là một nguồn tư liệu quý mở ra khả năng nghiên cứu nghệ
thuật minh họa sách với nguồn gốc và phong cách nghệ thuật của nó (…) ».
(*) Nguyễn Đình Chiểu, Lục Vân Tiên cổ tích
truyện (có tranh minh họa) - Histoire de Lục Vân Tiên - The
Story of Lục Vân Tiên, Paris, EFEO, 2016, 2 tập.