ĐÀN ÁP NGÀY CÀNG GIA
TĂNG CỦA VIỆT NAM
Zachary Abuza
Lê quốc Tuấn dịch Việt
Ngữ
Đàn áp bất đồng
chính kiến của giới cai trị đất nước ngày càng thông minh và có mục tiêu hơn.
Vào ngày 19 tháng 9
(trong nguyên bản ghi nhầm là 19 tháng 7), Việt Nam trả tự do cho một trong
những nhà bất đồng chính kiến nổi tiếng nhất, Tạ Phong Tần, người cựu sĩ quan
công an đã thay đổi trở nên một blogger về pháp lý và trục xuất cô đến Hoa Kỳ.
Đây rõ ràng là một sự
nhượng bộ trước chuyến thăm Hà Nội của Tổng thống Obama vào tháng 11/2015 và
nêu bật tình trạng khó khăn ngày càng tăng về nhân quyền của Việt Nam.
Cuộc viếng thăm chưa có
tiền lệ của Nguyễn Phú Trọng, Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam tới
Washington DC và Tokyo là dấu hiệu rõ ràng rằng Hà Nội nhìn thấy cả phát triển
kinh tế và an ninh đều gắn với phương Tây.
Hy vọng ngây thơ của phe
muốn đi theo nước hàng xóm Xã hội chủ nghĩa anh em Trung cộng, trong nỗ lực
muốn thỏa mãn nỗi thèm muốn thống trị biển Đông của họ đã được Đảng cho yên
nghỉ. Đảng đã cam kết một chính sách đối ngoại đa phương.
Nhưng sự hội nhập lớn
hơn vào quốc tế sẽ đến với sự xét nét hơn nữa về nhân quyền của Việt Nam.
Trên nhiều phương diện,
việc bảo vệ quyền con người của Việt Nam vẫn còn rất không thỏa đáng; đất nước
này đứng hạng thấp nhất trong khu vực Đông Nam Á về các quyền tự do
dân sự, chính trị, bảo
vệ pháp lý, tự do tôn giáo và tự do lập hội.
Kiểm soát chặt chẽ
Đảng CSVN không cho
phép bất cứ ý kiến bất đồng hoặc thách thức nào đối với độc quyền quyền lực của
mình. Việt Nam có một trong những môi trường truyền thông bị kiểm soát nhất
trên thế giới và là một trong những tên cai ngục hàng đầu của thế giới đối
với các nhà báo và blogger.
Chính phủ đã từng đóng
cửa các toà báo, chẳng hạn như tờ Người
cao tuổi, vì những bài báo tích cực của họ về tham nhũng của chính phủ, sa
thải và bắt giữ các biên tập viên, dẫn đến sự tự kiểm duyệt tràn lan. Gần đây
nhất, một nhà báo nổi tiếng đã bị sa thải khỏi tờ Thanh Niên, nhật báo tiến bộ
nhất của đất nước vì những ý kiến châm biếm Hồ Chí Minh của ông.
Giới lãnh đạo Việt Nam
cũng đã cố gắng để kiểm soát Internet, mặc dù họ đã không theo kịp với sự phát
triển của công nghệ 3G, 4G và sự hiện diện khắp nơi của truyền thông xã hội. Xã
hội dân sự vẫn còn yếu và đã bị suy giảm rộng rãi. Chính phủ vẫn dựa vào những
ngôn từ mơ hồ của luật an ninh quốc gia, chẳng hạn như các Điều luật hình sự 88
và 258 lấn át các quyền thiêng liêng của Hiến pháp.
Tuy nhiên, về cơ bản,
Việt Nam là một nơi chốn khác hơn so với chỉ năm năm trước đây, với những thay
đổi sâu sắc trong việc tiếp cận thông tin, quyền tự do kinh tế, sự phát triển của
xã hội dân sự, quyền thực hành đức tin, và những cải cách gần đây để chấm dứt
các hành xử tra tấn ép cung buộc tội phổ biến của công an.
Và điều này thực đáng
nản lòng: rất nhiều chỉ trích từ phương Tây, đặc biệt là từ các chính trị gia
và các nhóm người Việt ở nước ngoài, vẫn không thay đổi kể từ những năm 1990.
Cam kết thực hiện các quyền con người?
Trong chuyến đi hồi
tháng bảy tới Washington DC, Tổng Bí thư Trọng khẳng định: “Việt Nam rất coi
trọng quyền con người”, mặc dù ông thừa nhận có “những hạn chế”.
Dù nhận ra rằng nhân
quyền là một chất kích thích trong mối quan hệ Mỹ-Việt, ông vẫn nói rõ ràng
rằng nó “không nên cản trở đà phát triển của mối quan hệ song phương cũng như
không nên ảnh hưởng đến việc xây dựng lòng tin giữa hai nước”.
Với việc Đảng hiện tụt
hậu sau những cải thiện quan hệ với phương Tây, Chính phủ đã phải tìm cách để
kiềm chế bất đồng quan điểm trong khi giảm thiểu các tác động bất lợi về ngoại
giao. Lực lượng an ninh đang hoạt động với sự kiềm chế bất cập phi lý.
Các giải pháp hòa bình
của một cuộc đình công chưa từng có trong tháng ba và tháng tư năm 2015 là dấu
hiệu của áp lực quốc tế đối với Hà Nội khi cuộc đàm phán TPP đi vào giai đoạn
cuối cùng. Tương tự, trong năm 2015 Việt Nam đã chỉ bắt giữ hai nhà bất
đồng chính kiến, giảm mạnh từ năm 2014. Lực lượng an ninh đã trở nên khôn ngoan
và có mục tiêu rõ hơn.
Nhưng giới bất đồng quan
điểm lại ít được khoan dung hơn trước Đại hội Đảng lần thứ 12 vào đầu năm 2016.
Mặc dù không có một ai
phạm tội vi phạm an ninh quốc gia được tha trong lệnh ân xá 18.298 người trong
dịp lễ kỷ niệm 70 năm độc lập của Việt Nam, và mặc dù các lựa chọn nhân sự vẫn
chưa hoàn tất trước Đại hội Đảng, rõ ràng có những giới hạn trong sự nhượng bộ
mà Chính phủ sẽ thực hiện,
Các cuộc tấn công vào luật sư, nhà hoạt động và
các blogger:
Vì việc bắt giữ và xét
xử các blogger và các nhà hoạt động như Tạ Phong Tần và Phạm Thanh Nghiên thu
hút các chú ý bất lợi về truyền thông và ngoại giao, Chính phủ đang thực hiện
năm chiến thuật để bịt miệng các nhà phê bình và ngăn chặn những người khác.
Đầu tiên, họ nhắm mục
tiêu đến những luật sư đại diện cho các tù chính trị. Trong khi Trung quốc bắt
giữ hơn 100 luật sư gần đây đã được báo chí đưa tin thì Việt Nam đã thực hành
việc này trong nhiều năm. Việc sẵn sàng bắt giữ Lê Công Định, một luật sư nổi
tiếng nhất từng thắng kiện trong vụ án thương mại lớn chống lại Hoa Kỳ tại WTO
của họ là quyết liệt.
Định bị cầm tù từ năm
2009-2013 vì đã không làm gì ngoài việc bảo vệ những người bất đồng chính kiến
khác. Bây giờ mặc dù được tự do, ông bị tước quyền luật sư, như lời nhắc nhở rõ
ràng đến các luật sư khác khi muốn bảo vệ cho các trường hợp về nhân quyền.
Các luật sư khác như
Tiến sĩ Cù Huy Hà Vũ, Nguyễn Văn Đài và Võ An Đôn đã hoặc bị bắt, giam giữ,
hoặc bị tước quyền luật sư cho các công việc bảo vệ quyền con người của họ, dẫn
đến tình trạng thiếu các đại diện pháp lý cho những người khác.
Chiến thuật thứ hai là
việc sử dụng các tội hình sự khác để làm chệch hướng lời chỉ trích rằng những
người bị kết án là tù chính trị. Lê Quốc Quân, người Luật sư vừa được thả ra,
cũng như Nguyễn Văn Hải, người từng bị kết án tù vì vi phạm Điều 88 Bộ luật
hình sự vào năm 2008 đều đã bị buộc tội trốn thuế.
Tương tự như vậy, chính
phủ đang bắt đầu sử dụng điều luật về tội phỉ báng để bịt miệng các nhà phê
bình. Trong tháng 7 năm 2012, một phiên tòa đã kết án ba nhà hoạt động về tội
phỉ báng ĐCSVN. Một khi luật được đưa vào hiệu lực, Chính phủ có thể lập lại
những vụ kiện phỉ báng của Singapore và Malaysia để trấn áp các đối thủ chính
trị.
Chiến thuật thứ ba, vì
các phiên toà sẽ thu hút chú ý quốc tế, các cuộc tấn công đả thương bạo hành
của công an không sắc phục đã trở nên phổ biến hơn so với các quy kết chính
thức. Trong tháng 11 năm 2014, một nhà báo tự do đã gần như bị đánh đến chết ở
ngoại ô thành phố Hồ Chí Minh. Trong tháng 12 năm 2014, Nguyễn Hoàng Vi, một nữ
blogger, nhà hoạt động dân chủ đã bị đánh đập bởi những phụ nữ tình nghi là
công an.
Và không chỉ đối với các
blogger độc lập: trong tháng 9 năm 2014, bốn nhà báo thuộc phương tiện truyền
thông nhà nước bị hành hung trong quá trình điều tra tại tỉnh Quảng Ngãi. Human Rights Watch báo cáo rằng trong năm
2014 có 14 nhà báo bị đánh đập.
Rồi còn có cả các cuộc tấn công vào các nhà hoạt động xã hội. Mặc dù
chính quyền thành phố Hà Nội đã nhượng bộ một chiến dịch công khai bởi các nhóm
kiến nghị trực tuyến, như “Vì một Hà Nội xanh” và “6.700 người vì 6.700 cây
xanh” để cứu 6.700 cây xanh không bị cưa đốn và thậm chí còn sa thải một vài
quan chức chính phủ, nhưng một số người tổ chức biểu tình đã bị đánh đập dã
man. Gần đây nhất, Nguyễn Ngọc Như Quỳnh, người viết blog với bút danh “Mẹ
Nấm”, bị đánh trọng thương trong khi bị tạm giam – mặc dù không bị quy tội gì
– vào tháng Bảy năm 2015.
Hai nhà hoạt động đã bị giam giữ tại sân bay khi từ nước
ngoài trở về là Đoan Trang, một nhà báo, công dân của Việt Nam Right Now,
mạng thông tin nhân quyền và Tiến sĩ Nguyễn Quang A. Mặc dù không bị buộc tội
gì, vẫn đã bị giam giữ và thẩm vấn kéo dài với mục đích là để đe dọa.
Chiến thuật thứ tư là tập trung giám sát trực tuyến của Chính phủ vào
các trọng điểm. Đội quân kiểm duyệt trực tuyến của Hà Nội hầu như không thể bắt
kịp với 30 triệu tài khoản Facebook, cũng như các blog và phương tiện truyền thông
xã hội khác ngày càng được nhân đôi trên các máy chủ ở nước ngoài. Do đó, chính
quyền phải sử dụng các thuật toán riêng của họ để tìm các điểm mấu chốt. Cách
tìm này dựa vào việc người sử dụng mạng tham gia vào các nhóm gì, hoặc
những bài đăng nào được like, chia sẻ, bình luận, đọc nhiều nhất.
Chiến thuật cuối cùng là Chính phủ tập trung sức mạnh cưỡng chế của mình
trên các trang web đang cố gắng chuyển đổi từ blog cá nhân thành các cổng thông
tin đa biên tập, một chuyển đổi quan trọng cho sự phát triển nền báo chí
độc lập.
Dập
tắt các cơ sở nền tảng của bất đồng chính kiến
Việt Nam có rất nhiều blogger dũng cảm, nhưng chính là việc tổ chức, chứ
không nhất thiết là vì những bài viết, dễ đưa các cá nhân vào những rắc rối
pháp lý nhất. Nguyễn Ngọc Như Quỳnh đã bày tỏ nhiều lo ngại rằng Mạng lưới
Blogger của cô đe dọa nhà nước nhiều hơn là các bài viết thực tế của mình.
Cô ấy nói đúng. Nhà nước đang bị ám ảnh về sự phát triển của các tổ chức
truyền thông độc lập.
Điều này được thể hiện trong các bản án tù của họ. Án tù trung bình cho
16 trong 23 blogger và nhà báo bị giam giữ trong năm 2014 là 8.1 năm. Các án
trung bình đối với bốn blogger/nhà báo chủ yếu viết về các vấn đề tôn giáo và
tham gia vào các hoạt động dựa trên đức tin là 11.3 năm.
Các án tù cho ba người từng cố gắng tổ chức xã hội dân sự độc lập, những
người sáng lập Câu lạc bộ Nhà báo Tự do là 13.5 năm. Bất đồng chính kiến là một
tội phạm nhưng tổ chức bất đồng chính kiến là một tội phạm lớn hơn.
Trong bối cảnh đó, quyết định ra khỏi Hội Nhà văn Việt Nam của 20 người
cầm bút vào tháng 5 năm 2015 và thành lập Ban vận động Văn đoàn Độc lập của
mình là vô cùng dũng cảm. Sự phát triển của một xã hội dân sự mạnh mẽ và độc
lập là mối đe dọa lớn nhất của chế độ.
Có hy vọng rằng sẽ có những cải thiện rõ rệt. Bất chấp những nỗ lực của
mình, Chính phủ chỉ đơn giản là không thể theo kịp tốc độ và không thể giám sát
tất cả các phương tiện truyền thông xã hội. Thâm nhập Internet của Việt Nam là
44 phần trăm, ở thành phố còn cao hơn nhiều – cao hơn các nước giàu và phát
triển kinh tế khác trong khu vực.
Có
không gian cho sự cải cách?
Mặc dù việc lựa chọn nhân sự cho Đại hội Đảng lần thứ 12 vẫn chưa được
định hình, hiện nay tình hình vẫn sáng sủa cho những người chủ trương tiếp tục
cải cách và hội nhập với phương Tây. Thật khó để nhìn thấy những người có tư
tưởng bảo thủ tư tưởng có thể nổi lên như một thế lực thống trị. Như vậy, sẽ có
những tiến triển dần dần của tinh thần thượng tôn pháp luật.
Ngoài ra, các nhà lãnh đạo đang liên tục nói về tham nhũng như một “mối
đe dọa sống còn” đến quyền lực độc quyền của Đảng. Tuy nhiên, những
nỗ lực hạn chế tham nhũng của họ bằng cách bắt giữ một vài khuôn mặt nổi cộm đã
thất bại trong việc ngăn chặn tham nhũng trong một nền kinh tế vốn đa phần là
bị mắc kẹt giữa kế hoạch và thị trường.
Hơn nữa, các nhà báo còn phàn nàn rằng khi được phép điều tra những nhân
vật nổi cộm, chắc chắn có câu kết với một quan chức cấp cao nào đấy, thì đúng
là họ đang bị sử dụng để hạ gục các đối thủ về chính trị chứ không phục vụ việc
thanh tra thực sự.
Dù không phải là thuốc chữa bách bệnh cho tham nhũng, như Philippines
rất tế nhị cho thấy, một nền báo chí tự do vẫn là một điều kiện tiên
quyết. Nếu muốn duy trì tính hợp pháp của mình, Đảng phải cởi trói cho báo chí,
vốn ngày càng phải đối diện với sự cạnh tranh từ con số ngày càng tăng của các
blog và các trang web độc lập mới.
Cuối cùng, đã có những lời kêu gọi nhũn nhặn cho việc cải cách từ các
cấp cao nhất. Ví dụ, vào giữa năm 2014, Chủ tịch nước Trương tấn Sang (tác giả
viết sai tên là Trần Trường Sang trong nguyên tác) lên tiếng chống lại việc
thực hành tra tấn ép cung. Kể từ đó, nó đã được ưu tiên sửa đổi.
Đã có một số trường hợp trả tự do, bồi thường cho các án oan sai và kết
tội công an và thẩm phán. Việt Nam có một chặng đường dài để đi tới, nhưng
trong năm qua đã có một sự cải thiện có ý nghĩa.
Trong tháng này, ông
Nguyễn Sinh Hùng, Chủ tịch Quốc Hội Việt Nam và là thành viên Bộ Chính trị,
công khai kêu gọi sửa đổi các luật mơ hồ về an ninh quốc gia, những công cụ đàn
áp chính: “Không thể để một cái tội chống nhà nước quy định chung chung như
vậy, muốn bắt ai thì bắt, đâu có được”.
Nói quá đúng, nhưng để
xem hành động như thế nào và để xem tất cả các blogger có được trả tự do hay
không.
Zachary Abuza là giáo sư học viện nghiên cứu chiến tranh quốc gia (National War College) tại Úc. Ông là chuyên gia về chính trị
và an ninh Đông Nam Á châu.
Nguồn:
Nguồn bản tiếng Anh: