Chung quanh việc kiện FORMOSA
SAI LẦM PHÁP LÝ CHIẾN LƯỢC
Bức ảnh dưới đây phơi bày sự khôi hài tột độ của nền
tư pháp Việt Nam hiện đại, bởi lẽ không ở quốc gia nào
công dân thực thi quyền tố tụng của mình theo luật định lại bị cả hệ thống
chính trị đầy sợ hãi dùng công an cản trở, đe dọa và bao vây thế này!
Thay vì đứng về phía nhân dân xử lý thảm họa môi trường
và buộc kẻ vi phạm tuân thủ luật pháp quốc gia, nhà cầm quyền Việt Nam lại chọn
giải pháp bao che kẻ thủ ác vì những lý do khó hiểu, và nhục nhã trở giáo đối đầu
với nhân dân mình.
Sai lầm pháp lý chiến lược của nhà nước
trong vụ án này là ở chỗ vội vã thương lượng với Formosa một khoản tiền bồi thường
hoàn toàn thiếu cơ sở pháp lý về mọi phương diện, bất chấp thiệt hại thực tế của
các nạn nhân.
Sai lầm ấy nay trở thành điểm yếu chiến lược trong
cuộc chiến vì môi trường của bên lẽ ra nắm giữ ngọn cờ chính nghĩa là nhà nước,
nếu họ biết lựa chọn đứng bên cạnh nhân dân của mình. Trong khi đó, kiên trì tận
dụng giải pháp pháp lý mặt khác đã trở thành thế mạnh của bên yếu thế ban đầu
chính là các nạn nhân của thảm họa ở miền Trung.
Nhiều nhà phân tích thời cuộc từng nghĩ rằng cuộc
chiến pháp lý nên diễn ra ở nước ngoài mới may ra giành lại công lý cho nạn
nhân. Tôi nghĩ khác, chiến trường phải ở đây, nơi thảm họa đang xảy ra và nạn
nhân đang sinh sống. Và công cụ pháp lý phải là vũ khí chiến lược, cần được sử
dụng một cách uyển chuyển.
Do sai lầm pháp lý chiến lược của mình,
nhà nước đã biến vấn đề thuần túy dân sự thành chính trị. Họ
sẽ mãi mãi mệt mỏi vì nỗi ám ảnh chính trị này, bởi trận chiến pháp lý-chính trị
chống Formosa chỉ mới bắt đầu, trừ phi họ phải sớm từ bỏ Formosa như từ bỏ con
tàu Titanic chắc chắn sẽ bị đánh chìm bởi cơn phẫn nộ của toàn thể dân tộc này.
Như tôi đã nhiều lần cảnh báo trước đây, hàng ngàn
đơn kiện của các nạn nhân sẽ tràn ngập Tòa án Nhân dân Thị xã Kỳ Anh, Hà Tĩnh,
khiến tòa này sẽ bị tê liệt. Hôm nay Linh mục Anton Đặng Hữu Nam cùng hơn 600 nạn
nhân Quỳnh Lưu, Nghệ An, đã chứng minh điều đó. Những ngày sắp tới sẽ có hàng
ngàn đơn kiện như thế được nộp theo đúng cách Linh mục Đặng Hữu Nam đang làm,
khiến tòa án Kỳ Anh nghiễm nhiên trở thành nơi nóng bỏng nhất của ngành tư pháp
toàn thế giới.
Việc cấm khởi kiện tập thể từ trước đến nay tưởng rằng
khôn ngoan, vì cho rằng sẽ làm nhiều ngàn người có ý định khởi kiện cùng một đối
tượng giống nhau phải e dè do ngại đáo tụng đình một mình. Nay các nguyên đơn
không còn e ngại nữa, bởi họ đang đứng trước câu hỏi "tồn tại hay là
không?", đã biết đoàn kết lại cùng kéo nhau đi kiện. Tòa án nào chịu thấu?
Xin hỏi thẳng, sau ngày hôm nay, liệu nhà nước cộng
sản dám đàn áp hàng ngàn nguyên đơn khắp nơi đến tòa án Kỳ Anh nộp đơn khởi kiện
không? Xin thưa, nếu đàn áp xảy ra, những vụ kiện thuần
túy dân sự thế này sẽ nhanh chóng bùng lên thành cơn lốc chính trị thổi phăng
cái chế độ ngày càng bộc lộ bản chất phản dân của mình ngay lập tức.
Đi kiện Formosa không dễ!
Lữ
Giang
Ngày thứ ba mồng 6.9.2016, trên Youtube xuất hiện một
đoạn clip dài hơn 7 phút của Linh Mục Antôn Đặng Hữu Nam thuộc giáo xứ Phú Yên,
Nghệ An, kêu gọi tất cả các đảng phái, tổ chức dân sự, và người dân cùng nhau
chung tay khởi kiện Formosa ra tòa.
Linh mục cho biết Linh mục đang hoàn tất hồ sơ để khởi
kiện Formosa và đưa ra bốn yêu cầu:
- Formosa phải đền bù thỏa đáng thiệt hại cho người
dân.
- Formosa phải cải tạo, trả lại biển sạch cho nước
Việt Nam.
- Formosa phải đóng cửa, ngưng mọi hoạt động ngay lập
tức, rút khỏi Việt Nam
- Khởi tố Formosa và những cá nhân tập thể đã chung
tay sát hại môi trường biển Việt Nam.
Các nạn nhân đứng trước Tòa Án Thị Xã Kỳ
Anh
Đây là những vấn đề đã được dư luận trong và ngoài
nước nêu lên ngay sau khi lời thú tội của Công ty Formosa được công bố ngày
18.6.2016. Nội dung của lời thú tội đã coi vụ cá chết chỉ là một “sự cố”
(incident), tức một việc bất ngờ xảy ra chớ không phải là một sự cố ý vi phạm
luật pháp và xin chính phủ “giúp giữ uy tín của FHS
và các Công ty cổ đông của FHS trên trường quốc tế.”
Có thể coi lời thú tội này như một thỏa ước giữa
thủ phạm là Công ty Formosa và đồng phạm hay đồng lõa là nhà cấm quyền. Thỏa
ước này do hai bên cùng soạn thảo nhắm giải thoát cho Công ty Formosa vượt ra
khỏi các vụ tranh tụng. Tòa án đã bị đặt ra
bên ngoài. Chính quyền đang giải quyết vụ Formosa theo chiều hướng
này, bất chấp dư luận và mọi hậu quả. Tục giao "Nén bạc đâm toạc tờ giấy" từ
xưa đến nay đều đúng!
Ngoài ra, khi quyết định đem rác đổ vào Việt Nam,
Công ty Formosa biết chắc thế nào cũng sẽ xảy ra các vụ kiện tụng vì vi phạm luật
môi trường nên Formosa đã không dùng cơ sở chính ở Đài Loan mà chọn cơ sở chính ở đảo Cayman thuộc lãnh thổ hải ngoại
của Anh trong biển Caribbean như môt công ty ma. Giữa Việt Nam và đảo Cayman
không hề có hiệp ước thương mại hay đầu tư nào, làm sao kiện ở đảo Cayman được?
Đây là những thủ đoạn rất tinh vi và phức tạp, những
người không nắm vững về luật pháp và thủ đoạn chính trị khó có thể nhận ra. Do
đó, việc đi kiện Formosa rất khó.
Từ ngày xảy ra vụ cá chết đến nay, chúng tôi đã viết
8 bài trình bày về diễn tiến và phân tích những phức tạp của vụ án Formosa,
trong đó bài thứ 4 ngày 14.7.2016 nói về “Trận đánh tới: đi kiện Formosa”.
Trong bài này, chúng tôi đã so sánh vụ cá chết ở 4 tỉnh miền Trung với vụ tràn
dầu ở vịnh Mexico năm 2010. Chúng tôi cũng đã dựa vào luật pháp Việt Nam để nêu
ra những khó khăn khi kiện công ty Formosa. Trong bài thứ 7 phổ biến ngày
1.9.2016, chúng tôi đã dẫn chứng các văn kiện pháp lý cho thấy có thể “Đưa vụ Formosa ra
Liên Hiệp Quốc” dựa vào Công ước
Minamata về Thủy Ngân mà Việt Nam đã ký kết cùng với 140 nước khác
ngày 11.10.2013 ở Kumamoto, Japan. Đó là những khái niệm căn bản cần nắm vững nếu
muốn đi kiện Công ty Formosa. Bây giờ chúng tôi xin nêu lên một số khó khăn thực
tế.
NỘP ĐƠN KIỆN FORMOSA
Linh mục Đặng Hữu Nam cho biết:
“Hiện tại đã có 430 bộ hồ sơ đã hoàn thiện và những
ngày như hôm nay vẫn còn rất nhiều người đến để làm hồ sơ tiếp. Vì thế từ hôm
nay đến 26 thì chưa biết sẽ thêm bao nhiêu nữa. Sẽ tổ chức đi vào ngày 26 tháng
9 tới đây, đệ đơn lên toà án. Trước mắt thì cũng xin ba luật sư cùng đi nhưng
không biết là có hiện diện được không.”
Nói thì nghe rất giản dị, những thực tế không dễ
dàng như vậy. Luật Việt Nam không dự liệu tố quyền
tập thể (class action), tức những người cùng bị chung một tai nạn và
có những thiệt hại tương đối giống nhau, có thể đứng cùng chung đơn khởi tố để
kiện. Ở Mỹ, trong những trường hợp như thế này, mỗi tổ hợp luật sư có thể đại
diện cho vài trăm hoặc vài ngàn nạn nhân để kiện.
Trong vụ tràn dầu ở vịnh Mercico, số nạn nhân khoảng
220.000, Công ty Bristish Petrol (BP) đã phải chấp nhận bồi thường hơn 20 tỷ
USD sau 5 năm kiện cáo. Tại Việt Nam, tài liệu của nhà cầm quyền cho biết sau vụ
cá chết có hơn 100.000 người
không có việc làm ổn định, thu nhập thấp và 176.285 người phụ thuộc, tính
chung là khoảng 276.285 nạn nhân. Chúng tôi tin rằng con số nạn
nhân có thể cao hơn.
Như vậy nếu mỗi cá
nhân phải nộp đơn kiện riêng, tòa sẽ phải xử ít nhất 20 năm, ngoại trừ trường hợp
đại diện Công ty Formosa và đại diện các nạn nhân đồng ý thương lượng và chấp
nhận một số bồi thường khoán định cho mỗi loại nạn nhân.
TÒA
CÓ THỂ TRẢ LẠI HAY BÁC ĐƠN
Sáng ngày
26.9.2016, dưới sự hướng dẫn của Linh mục Đặng Hữu Nam, 540 người đứng đơn kiện
và vài ngàn giáo dân đi theo yểm trợ đã vươt 200km đến thị xã Kỳ Anh, Hà Tĩnh để
nộp đơn kiện Formosa. Lúc đầu họ bị công an ngăn chận, nhưng đến gần trưa họ
cũng vào được thị xã. Họ biến tòa án thành một nơi cầu nguyện, vừa hát Kinh Hòa
Bình vữa hát nhạc đấu tranh. Anh Trần Minh Nhật cho biết lúc đầu nhân viên tòa
không chịu nhận đơn, nhưng những người đi kiện nói rằng đây
mới là giai đoạn nộp đơn, chưa phải là giai đoạn thụ lý nên họ mới chịu nhận.
Chúng tôi tin rằng tòa có thể trả lại đơn hoặc sau khi Công ty
Formosa phản biện, có thể bác đơn kiện, viện lý do hôm 28.6.2016, Công ty Formosa Hà Tĩnh đã nhận
trách nhiệm và cam kết “bồi thường xử lý ô nhiễm và phục hồi môi trường biển
tại 4 tỉnh miền Trung của Việt Nam với tổng số tiền tương đương trên 11.500 tỷ
đồng (500 triệu USD).” Chính phủ đã chấp nhận khoản bồi thường
này, do đó không có gì phải kiện cáo nữa.
Ngày 15.9.2016
chính quyền Hà Tĩnh đã tổ chức buổi họp với người dân ở đây để phổ biến thông
tin và mẫu đơn kê khai thiệt hại, nhưng các nạn nhân đã phản
đối không chịu khai theo mẫu của chính quyền và bỏ ra về. Cần lưu ý đây là tiền bồi thường, không phải là tiền trợ cấp
nên không thể giải quyết theo kiểu quyền trợ cấp được.
Nếu
chính phủ và tòa quyết định như trên thì đó là một sự vi phạm luật pháp trắng
trợn: Thứ nhất là chính phủ không có
quyền đại diện cho các nạn nhân để đòi Công ty Formosa bồi thường thiệt hại, chỉ
các nạn nhân hay đại diện của họ mới có quyền đó. Thứ hai, số tiến bồi thường
phải ngang với số thiệt hại thật sự (actual damages) và sẽ xảy đến, chính phủ
và Công ty Formosa không thể muốn định bao nhiêu cũng được.
Số nạn nhân của vụ
tràn dầu ở vịnh Mexico cũng tương đương với vụ cá chết ở Vũng Áng, thế mà Công
ty BP đã phải đồng ý bồi thường 20 tỷ USD, còn Công ty Formosa chỉ trả có 500
triệu USD, làm sao có thể chấp nhận được? Nhiều nạn nhân và tổ chức đã từ chối
nhận số tiền này.
Hôm 22.9.2016 văn
phòng của Luật sư Trần Vũ Hải cho biết đã hoàn tất hồ sơ cho người dân hơn
1.100 hộ gia đình thuộc giáo xứ Đông Yên xã Kỳ Lợi, huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh,
gửi lên Quốc Hội và chính phủ Việt Nam yêu cầu trích cho họ 2.000 tỷ, trong số
tiền 11.500 tỷ mà Formosa đã bồi thường. Nếu không được bồi thường sẽ khởi kiện.
Chúng tôi tin rằng
chính phủ sẽ không chấp nhận đòi hỏi này. Giả thiết các nạn nhân đồng ý số tiền
bồi thường là 11.500 tỷ $VN thì sau khi trừ phần tiền làm sạch môi trường, số
còn lại phải chia cho tất cả 276.285 nạn nhân tùy theo loại, chứ không thể bồi
thường xé lẻ như nhóm Luật sư Trần Vũ Hải đòi hỏi.
Quan điểm chung vẫn
là không chấp nhận số tiền bồi thường 500 triệu USD.
TÒA SẼ
DỰA VÀO PHÚC TRÌNH NGỤY TẠO
Chúng tôi xin nhắc
lại, trong cuộc họp ngày 22.8.2016 tại Quảng Trị, Bộ trưởng Tài nguyên và Môi
trường Trần Hồng Hà đã công bố một bản phúc trình ngụy tạo cho biết:
- Các thông số lý
hóa, dinh dưỡng, kim loại nặng trong giới hạn cho phép, đảm bảo với vùng bãi tắm,
thể thao dưới nước, nuôi trồng thủy sản.
- Biển sẽ sạch
trở lại như trước vì đó là quy luật và “sau những quy trình đánh
giá khoa học, khách quan cho thấy biển sẽ sạch là hoàn toàn tự nhiên”.
- Người dân miền
Trung sẽ có cả thép, cả cá và cả một môi trường biển sạch, đẹp, an toàn.
Với bản phúc trình
ngụy tạo này, chính phủ đã chứng minh rằng vụ cá chết do Công ty Formosa gây ra
không có gì nghiêm trọng để đến nỗi phải truy tố các viên chức Formosa về các tội
vi phạm luật môi trường, cũng chẳng cần phải tẩy sạch ô nhiễm tại vùng biển thuộc
bốn tỉnh Hà Tĩnh, Nghệ An, Quảng Bình và Quảng Trị vì “biển sẽ sạch là
hoàn toàn tự nhiên”, Công ty Formosa có thể tiếp tục hoạt động bình thường
và số tiền bồi thường 500 triệu USD là đủ rồi!
Tòa án
có thể căn cứ vào bản phúc trình ngụy tạo này để bác bỏ tất cả các đơn khiếu nại
của các nạn nhân.
PHÁ VỠ
MÊ HỒN TRẬN
Để loại
bỏ bản phúc trình ngụy tạo này, ngoài các áp lực chính trị, cần phải áp dụng Công
ước Minamata về Thủy Ngân mà Việt Nam đã ký kết cùng với 140 nước khác ngày 11.10.2013 tại Kumamoto,
Japan, để yêu cầu Liên Hiệp Quốc can thiệp.
Công Ước nói rằng Thủy ngân là một chất gây ô nhiễm
độc hại có ảnh hưởng thần kinh và môi trường khắc nghiệt khi phát thải vào
không khí và nước. Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (The United Nations
Environment Programme - UNEP) có nhiệm vụ kiểm soát việc phát thải thủy ngân dựa
theo Công ước Minamata về Thủy ngân. Chương trình này do ông Phó Tổng Thư Ký
LHQ làm Giám Đốc Điều Hành.
Chúng tôi nghĩ rằng một số
luật sư và chuyên viên môi trường có thể họp với nhau, soạn thảo một tờ trường
trình các sự việc đã xảy ra, chứng minh sự ngụy tạo của chính quyền trong bản
phúc trình được công bố ngày ngày 22.8.2016, rồi gởi cho Chương trình Môi trường
Liên Hợp Quốc yêu cầu mở cuộc điều tra. Chúng tôi tin chắc bản phúc
trình điều tra của Chương Trình này sẽ loại bỏ tất cả các kết luận của bản phúc
trình của Bộ Tài Nguyên và Môi trường đã nói trên.
Có bản phúc trình của Chương trình Môi
trường, chúng ta sẽ yêu cầu truy tố các viên chức Formosa và chính quyền có
trách nhiệm, chấm dứt hoạt động của Công ty Formosa tại Hà Tỉnh,
bắt buộc Công ty Formosa phải tẩy sạch môi trường biển và trả cho các nạn nhân
những số tiền bồi thường thỏa đáng.
Tranh đấu về luật phải dựa theo luật pháp, không thể
đánh võ tự do được.
Ngày 29.9.2016
Lữ
Giang