Từ cao nguyên Tây Tạng đến Biển Đông: Sông Mê Công trở thành chiến
trường về nước
Vũ Quốc Ngữ dịch
Trong khi căng thẳng ở Biển Đông có khả năng biến thành xung đột hạn chế ở ngoài biển, sự cạnh tranh về tài nguyên ở dòng sông Mê Công có thể làm cho hàng triệu người có nguy cơ chịu thiên tai, đói nghèo và bất ổn trong khu vực.
Sông Mê Công là nguồn sống cho hàng triệu người của
sáu quốc gia, từ Trung cộng đến Việt Nam. Con sông này là một trong những nơi
cung cấp nguồn thủy sản lớn nhất thế giới, với sản lượng hàng năm khoảng 2,6
triệu tấn, trị giá khoảng từ 3,9 tỷ đến 7 tỷ USD. 71% số gia đình nông thôn ở
Lào phải dựa vào nghề đánh cá trên sông Mê Công, và 1,2 triệu người Campuchia gần
như hoàn toàn phụ thuộc vào hồ Tonle Sap, hồ nước ngọt lớn nhất Đông Nam Á kết
nối với dòng sông hùng vĩ này. Hơn nữa, đồng bằng sông Cửu Long là nơi vựa lúa
của Việt Nam cung cấp cho hàng chục triệu người và bảo đảm vị thế là nước sản
xuất gạo lớn thứ 3 trên thế giới cho Việt Nam.
Mỗi quốc gia trên sông Mê Công tìm cách khai thác
con sông, và mỗi nước than phiền về sự "quá mức" của các nước láng giềng
ở thượng lưu.
Campuchia, Lào, Thái Lan và Việt Nam đều
đã xây dựng 40 con đập trên sông với kế hoạch xây tiếp 80 đập nữa. Các
quốc gia ở cuối nguồn phàn nàn về những con đập của các nước láng giềng ở thượng
lưu, và Việt Nam lo ngại nhất vì nước này là điểm cuối của con sông trước khi
nó chảy vào Thái Bình Dương, và có đồng bằng sông Cửu Long quan trọng và màu mỡ.
Khi các quốc gia đua nhau phát triển công nghiệp hóa, họ càng ngày càng đối mặt
với nhiều thách thức trong việc quản lý dòng sông.
Nhưng một điều mà các quốc
gia ở hạ lưu đều đồng ý là Trung cộng là mối đe dọa lớn nhất đối với tất cả các
quốc gia khác cùng chia sẻ dòng sông.
Trung cộng là người giữ cửa
Sông Mê Công bắt nguồn từ Tây Tạng, một quốc gia mà Trung
cộng đã thôn tính. Do đó, Trung cộng nắm giữ quyền to lớn đối với số phận của
con sông này và của các nước vùng hạ lưu. Công nghiệp hóa nhanh chóng của Trung
cộng và tìm kiếm năng lượng sạch đã biến thủy điện trở thành một trong những
nguồn năng lượng lớn nhất của nước này, chỉ đứng sau than. Trung cộng đã xây dựng bảy đập trên sông Mê Công, với 20 dự
án khác sẽ được hoàn thành trong tương lai gần. Do gần như tất cả sự sụt
giảm độ cao của sông Mê Kông xảy ra bên trong biên giới của Trung cộng, thì có
nhiều động cơ khuyến khích Bắc Kinh khai thác tiềm năng thủy điện của sông này.
Tiềm năng năng lượng ước tính của khu vực thượng lưu sông Mê Công là gần 29,000
MW - nhiều hơn điện sản xuất tại Đập Tam Hiệp, trạm điện lớn nhất thế giới. Tiềm
năng thủy điện của khu vực hạ lưu vượt quá 30,000 MW.
Source: Timo A. Räsänen et al., Journal of Hydrology (2017).
Các nước ở vùng hạ lưu từ lâu đã bày tỏ sự
lo ngại về mực nước dâng và thất thường cũng như giảm lượng trầm tích bị rửa
trôi xuống từ vùng cao của Trung cộng. Mạng lưới đập thủy điện
của Trung cộng có khả năng lưu trữ 23 tỷ mét khối nước –bằng 28% dòng chảy
hàng năm của Mê Công tại biên giới Trung cộng. Mặc dù nguồn nước được lưu trữ
này có thể được sử dụng để bổ sung mực nước ở vùng hạ lưu trong mùa khô và giúp
nông nghiệp và hàng hải, những lợi ích này chỉ có thể trở thành hiện thực được
nếu mực nước sông có thể dự đoán được. Điều này thường không xảy ra, vì sự xả
nước rời rạc xảy ra theo nhu cầu điện và nước của Trung cộng.
Trung cộng và các nước khác vùng hạ lưu
đang phải đối mặt với những vấn đề sinh thái nghiêm trọng từ các dự án xây dựng
đập
của họ, nhưng thậm chí những hậu quả tồi tệ hơn do không chuyển sang sử dụng
năng lượng tái tạo. Tình hình của Việt Nam làm nổi bật tình trạng tiến thoái lưỡng
nan này, vì đất nước bị hạn hán và lũ lụt. Hạn hán là sự kết hợp giữa việc giảm
lưu lượng dòng chảy bởi các đập và biến đổi khí hậu. Campuchia cũng phải đối mặt
với một vấn đề tương tự: 640,000 mẫu rừng ngập mặn đã bị đã bị cháy vào năm
2016. Ngân hàng Thế giới đã xác định Việt Nam là một
trong năm quốc gia có nguy cơ bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi biến đổi khí hậu.
Ngay cả kịch bản phát thải thấp thuận lợi nhất sẽ làm cho GDP của Việt Nam giảm
20.8 tỉ USD vào năm 2030: đến năm 2100, một nửa đồng bằng sông Cửu Long được
cho là sẽ bị ngập dưới nước biển.
Việt Nam thậm chí đã phải yêu cầu Trung cộng xả nước
để chống hạn hán, vì ngành nông nghiệp và lâm nghiệp chỉ tăng 1,36% vào năm
2016: mức thấp nhất kể từ năm 2011. Đáp lại, Trung cộng đã xả nước ở trạm thủy
điện Jinghong trong một tháng để giúp Hà Nội.
Việc phải nhờ vả Trung cộng theo cách như vậy rõ
ràng làm Việt Nam khó chịu, và Bắc Kinh đã nhanh chóng đổ lỗi cho tình trạng
thiếu nước do các nguyên nhân tự nhiên như El Nino năm 2016 chứ không phải do
các đập ở thượng nguồn. Tình trạng này cũng cho phép Trung cộng giành được quyền
lực mềm. "Để giúp các nước đối phó với
hạn hán, chính phủ Trung cộng đã quyết định vượt qua những khó khăn mà nó phải
đối mặt và nỗ lực hết mình để giúp đỡ", phát ngôn viên của Bộ Ngoại
giao Lục Khang nói. Những kiểu hung biện này sơn phết Trung cộng thành một quốc
gia rộng lượng, mặc dù chính các dự án thủy điện là nguyên nhân chính gây ra những
hậu quả mà các nước ở hạ lưu đang phải gánh chịu.
Trung cộng có quan điểm không rõ ràng về
quản lý nước, là một trong ba quốc gia bỏ phiếu chống lại Công ước về Nguồn nước
của Liên Hợp quốc vào năm 1997. Trung cộng đã tạo ra khu bảo tồn
thiên nhiên Sanjiangyuan ở tỉnh Thanh Hải ở đầu nguồn sông Mê Công. Các khu bảo
vệ khác và một số địa điểm của UNESCO cũng xuất hiện dọc theo con sông này ở Trung
cộng, tuy nhiên đây không phải là những dấu hiệu chứng tỏ sự bền vững về môi
trường do quy mô hoạt động của Trung cộng trên sông Mê Công.
Khai thác sông và khai
thác cát
Trong nỗ lực xây dựng Một vành đai-Một con đường, Bắc
Kinh đang tìm cách khai thác sông Mê Công để tạo ra tuyến đường thủy 890 km từ
Simao, Vân Nam đến Luang Prabang ở Lào vào năm 2020. Trung cộng muốn cho phép
các tàu chở hàng 500 tấn đi theo con sông. Một kế hoạch tương tự do Thái Lan lập
xây dựng đã bị đình chỉ vào năm 2003 sau khi báo cáo đánh giá tác động coi dự
án "hoàn toàn sai lầm". Thái Lan từ đó đã ủng hộ kế hoạch của Trung cộng.
Chuyến tàu thuyền đầu tiên của khách du lịch Trung cộng vào Thái Lan bằng sông
Mê Công đã tới vào tháng Năm, cùng với 180 thành viên của báo chí.
Nhu cầu về cát của Trung cộng đã bùng nổ trong những
năm gần đây: Trung cộng đã sử dụng lượng bê tong trong giai đoạn 2013-2017 nhiều
hơn so với lượng Hoa Kỳ đã sử dụng trong cả thế kỷ 20. Với nhu cầu vượt quá
cung, các công ty Trung cộng tìm kiếm các con sông để khai thác cát. Khai thác
cát trái phép trở thành một vấn đề nghiêm trọng, theo gót những hoạt động hợp
pháp này. Sau những thiệt hại to lớn, Trung cộng đã cấm khai thác cát dọc theo
sông Dương Tử vào năm 2000, nhưng các thợ khai thác chỉ đơn giản là di dời.
Những thiệt hại gây ra cho sông Dương Tử là một cảnh
báo nghiêm trọng đối với Trung cộng, quốc gia cho phép khai thác cát dọc theo
thượng lưu sông Mê Công, và các nước vùng hạ lưu. Số lượng cát và trầm tích có
sẵn ở hạ lưu sẽ chỉ tiếp tục giảm dần khi lượng vật chất đến từ Tây Tạng giảm
đi, do vấp phải hàng chục thủy điện của Trung cộng. Các quốc gia vùng hạ lưu
cũng tham gia khai thác cát không bền vững với 50 triệu tấn khai thác trong năm
2011, vượt xa lượng cát mà hệ thống sông có thể sản xuất.
Với việc ít trầm tích vào Việt Nam, đồng
bằng sông Cửu Long sẽ không còn màu mỡ và đối mặt với sự xói mòn.
Cuộc chiến về lãnh đạo khu
vực
Sự nguy hiểm đối với các nước ở hạ lưu là do chính sách ưu tiên ổn định nội bộ của Trung cộng. Trung cộng đối mặt với sự mất an toàn về nước, với mức nước ngọt nội địa giảm một nửa từ những năm 1960 do tăng dân số và công nghiệp hóa. Hiện nay, nước ngọt của mỗi người ở Trung cộng chỉ bằng 1/3 mức trung bình toàn cầu.
Bất kỳ tình trạng thiếu nước thực (hoặc tiềm năng) sẽ cho thấy Trung cộng sử dụng quyền kiểm soát đầu nguồn sông Mê Công để giữ lại nhiều nước hơn nhằm đáp ứng các nhu cầu riêng của mình, do đó gây nguy hiểm cho các nước vùng hạ lưu. Các quốc gia vùng hạ lưu không có phương cách gì để chống lại việc độc quyền nguồn nước của Trung cộng ở sông Mê Công, trừ đưa vấn đề ra trọng tài quốc tế.
Với thái độ thờ ơ của Trung cộng đối với các tổ chức
quốc tế mà Bắc Kinh không đồng ý - chẳng hạn như Công ước của Liên hợp quốc về
Luật biển – thì các tổ chức khu vực trở thành diễn đàn cuối cùng. Vấn đề ở đây
là số lượng các tổ chức chồng chéo nhau. Ví dụ, Trung
cộng không phải là thành viên đầy đủ của Uỷ ban Sông Mê Công, một tổ chức không
thể hy vọng đạt được sự đồng thuận mà không bao gồm Trung cộng, và đã bị
tê liệt bởi những bất đồng giữa các thành viên khác trong nhiều năm.
Sau đó, có Sáng kiến Vùng
Hạ lưu sông Mê Công (LMI) do Hoa Kỳ đỡ đầu, không bao gồm Trung cộng: vấn
đề ở đây cũng thế. Hơn nữa, sự cắt giảm đáng kể viện trợ nước ngoài theo kế hoạch
của chính quyền Trump năm 2018 sẽ ảnh hưởng đến quyền lực mềm của Mỹ, đặc biệt ở
Campuchia. Viện trợ của Hoa Kỳ cho Campuchia có thể giảm 70%, phần lớn dành cho
các dự án về môi trường và bền vững. Thật vậy, đập đầu tiên của Campuchia trên
sông Mê Công có thể đe doạ môi trường sống của cá heo. Việc thoái lui của Mỹ chỉ
đưa Campuchia vào quỹ đạo của Trung cộng khi nền kinh tế của đất nước này đã bị
phụ thuộc rất nhiều vào đầu tư của Trung cộng.
"Tôi nghĩ
có lẽ là tác động lớn nhất đối với môi trường ở Campuchia (do chuyển đổi sang Trung
cộng sẽ là [...] sự thiếu minh bạch xung quanh các dự án", Courtney
Weatherby từ Trung tâm Nghiên cứu Stimson ở Washington nói. Ảnh hưởng của Trung cộng tại Campuchia đã tăng lên trong nhiều
năm qua, sau đó trở thành chủ tịch luân phiên của ASEAN, và đưa ra những
biểu quyết chống lại những động thái được coi là bất lợi đối với Trung cộng.
Lào cũng ở vị trí tương tự, nơi mà Việt
Nam và Trung cộng tranh giành ảnh hưởng. Trung cộng đã vượt qua
Việt Nam như là nhà đầu tư lớn nhất ở Lào, với bảy đập được Trung cộng tài trợ
trên sông Mê Công, những dự án đã làm cho Việt Nam tức giận. Trung cộng cũng
đang xây dựng một tuyến đường sắt trị giá 6 tỷ USD kết nối miền nam Trung cộng
với Lào. Quy mô của dự án - chiếm gần 50% GDP của Lào – là bước đột phá trong
quan hệ song phương. Đối mặt với một dòng tiền như vậy, các nước như Lào phải đối
mặt với một cuộc đấu tranh khó khăn nếu họ muốn Trung cộng tham gia vào các cuộc
đàm phán song phương để phát triển kinh tế.
Tuy nhiên, Lào đã cấm việc phát triển các đồn điền
chuối mới – những dự án được bơm tiền từ Trung cộng - sau khi hóa chất được sử
dụng trong dự án gây ô nhiễm nguồn nước địa phương. Hơn nữa, Thủ tướng
Thongloun Sisoulith đã đặt câu hỏi về chiến lược phát triển thủy điện của nước
này: "Nếu Lào là nguồn' pin của châu
Á, điều này có thể là quá tham vọng", ông Thongloun nói.
Năm 2016 đã chứng kiến sự ra đời của một
tổ chức khu vực khác là Cơ chế Hợp tác Langcang – Mê Công (LMCM). Với
sự tài trợ mạnh mẽ từ Trung cộng, tổ chức này là diễn đàn của Bắc Kinh trong
khu vực, một tổ chức Bắc Kinh kiểm soát và không chịu ảnh hưởng của Mỹ. "LMI và LMCM phục vụ
các mục đích khác nhau," Weatherby
ghi nhận. "Khi bạn nhìn vào những tuyên bố từ LMCM, chúng thực sự không
khác những gì bạn nghe thấy từ “Một vành đai, một con đường” của Trung
cộng hay những hoạt động tập trung vào cơ sở hạ tầng lớn khác. Điều này dấy lên
sự lo ngại về sinh thái trong khu vực.
(VNTB)