Khi bài hát bị hát sai lời
Nghiêm Nguyễn
Hiện tượng ca sĩ hát sai lời bài hát xảy ra càng lúc
càng nhiều, ở trong nước cũng như hải ngoại. Với đa số khán thính giả, có thể
đây chỉ là chuyện nhỏ, không đáng quan tâm, vì chính họ cũng không biết chính xác
lời của bài hát. Tuy nhiên với một số người quan tâm, nhất là các nhạc sĩ, các
tác giả viết ra bài hát, họ đã buồn lòng không ít về vấn đề này.
Trong bài “Mộng
Dưới Hoa”, Nhạc sĩ Phạm Đình Chương phổ từ bài thơ “Tự tình dưới
hoa” của thi sĩ Đinh Hùng, câu “Mắt em lả bóng dừa hoang dại”,
nhiều người đã hát thành “Mắt em là bóng dừa hoang dại”.
Chữ “lả” diễn tả một hình ảnh nên thơ đôi mắt của người thiếu nữ đẹp như bóng dừa
rủ xuống. Hát thành “là” thì câu hát hoàn toàn mất chất thơ đi. Có
một giai thoại về chuyện này. Sau khi sáng tác bản nhạc này, nhạc sĩ Phạm đình
Chương thỉnh thoảng có trình diễn bài hát này ở phòng trà Đêm Màu Hồng. Khi hát
đến câu “Mắt em lả bóng dừa hoang dại”, ông đột ngột ngừng lại, rồi nói “Lả bóng, các bạn ạ, đừng hát Là bóng, mất đẹp
của câu thơ đi”. Sau đó ông lại say sưa hát tiếp.
Nhạc sĩ Tuấn Khanh cũng từng bộc
bạch là mỗi lần nghe ca sĩ hát câu đầu của bài “Chiếc
lá cuối cùng” ông hết sức hồi hộp vì nhiều ca sĩ đã hát “Đêm qua chưa”
thành “Đêm chưa
qua”. “Đêm qua chưa” là một câu hỏi
bâng khuâng, trước sự chia ly không còn ý niệm rõ rệt về thời gian, trong khi
đó “Đêm chưa qua” đầy tính xác định. Nếu so sánh, “Đêm qua chưa” nghe hay hơn,
đầy tính nghệ thuật hơn là “Đêm chưa qua”.
Cố ca sĩ Quỳnh Giao khi viết về
bài hát “Ngọc Lan” của người cha kế là nhạc sĩ Dương thiệu Tước cũng không kềm
được sự bực tức khi một câu trong bài hát đã bị hát sai hoàn toàn. Trong tạp
ghi Quỳnh Giao, bà đã viết:
Không chỉ là một bài hát, Ngọc
Lan là một bài thơ, một bức họa
và một đóa thơm lãng mạn. Ca khúc này được nhiều người trình bày, nam lẫn nữ,
nhưng có lẽ thích hợp với giọng nữ hơn là nam. Ðiều này hơi lạ vì nội dung gợi
ý về bậc nam tử thấy người ngọc trong “giấc xuân yêu kiều” bỗng mê đắm mà...
lùi lại để tơ vương trong tâm tưởng. Ngợi ca đóa hoa như vậy thì phải là nam tử
chứ?
Về nhạc thì vậy, về lời từ thì thật đáng thương cho
Dương Thiệu Tước, cháu nội cụ Dương Khuê.
Ông viết nhạc đã hay mà dùng chữ rất tài cho một hậu
thế lại coi thường chữ nghĩa và nỗi dụng công của ông. Khi viết “ngón tơ mềm, chờ
phím ngân trùng, mạch tương lai láng”, ông
dồn hết thi họa và nhạc vào một câu làm người ứa lệ trước cái đẹp. “Mạch tương
lai láng” là một điển cố nói về giọt lệ. Nhưng đời sau lại hát ra “mạch tương lai
sáng”. Dẫu có buồn thì cũng chưa đáng khóc bằng “mạch tuôn” hay “mạch tuông lai láng”!
Trong một buổi trình diễn ca nhạc của TT Thúy
Nga, nữ ca sĩ TTH tức HT cũng đã hát “Mạch tương lai sáng”. Rõ ràng là người nữ ca sĩ này hoàn toàn không
hiểu biết gì về ý nghĩa của ca từ này.
Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn cũng là nạn
nhân của rất nhiều trường hợp. Những bài hát của ông ngoài giai điệu mượt
mà, trong ca từ ông thường sáng tạo những từ vựng rất độc đáo, lạ lẫm, tạo nên
nét nhạc rất riêng của họ Trịnh. Chẳng hạn như trong bài “Chiều
một mình qua phố”. Khi ông viết “Khi nắng khuya chưa lên”, ông muốn dùng chữ “nắng khuya” thay thế
ánh trăng lên, thế mà có một nam ca sĩ vì không hiểu nên đã hát “Khi nắng mưa chưa
lên”, làm mất đi cái hình ảnh thi vị
đó. Thật uổng cái công sáng tạo chữ nghĩa của ông.
Trong bài “Quỳnh Hương”
có câu “Nụ cười
khúc khích trên lưng”, vẽ lên một
hình ảnh rất dễ thương của người thiếu nữ áp sau lưng chàng trai, miệng cười
khúc khích. Nhưng chắc vì quên lời nên một số ca sĩ đã hát cương thành “Nụ cười khúc khích
trên môi”, làm mất đi cái hình ảnh dễ thương đó. Trong bài “ Một cõi đi về”, những chữ “ngọn gió hoang vu
thổi suốt xuân thì” thì bị hát thành “thổi xuống” hay “thổi buốt” , sai lạc cả ý nghĩa. Hoặc trong bài “Biết đâu nguồn cội”, lời của bài hát là “Em đi qua chuyến đò, thấy con trăng đang nằm
ngủ”, thì bị hát thành “thấy con trâu đang nằm ngủ”, từ một hình ảnh
lãng mạn hóa thành hình ảnh trần trụi, đời thường.
Nhạc tiền chiến cũng không ngoại
lệ. Bài “Hướng về Hà Nội” của nhạc sĩ
Hoàng Dương có quá nhiều câu sai khiến tác giả không ít lần muốn đính chính.
“Tiếng guốc” trong câu “thanh bình tiếng guốc reo vui” bị hát thành “tiếng hát reo
vui”. Với ông, tiếng guốc là âm
thanh riêng của Hà Nội, vậy mà thay bằng “tiếng hát” thì còn gì là Hà Nội nữa.
Rồi “Hãy tin
ngày ấy anh về” hát thành “Cứ tin ngày ấy anh
về”, và câu “đắm say chờ những kiếp sau…” bị hát thành “đắng cay chờ những kiếp sau…”.
Trong câu mở đầu đầy chất thơ bài “Bến Xuân” của nhạc sĩ Văn Cao: “Nhà tôi bên chiếc cầu
soi nước/ Em đến tôi một lần” đã bị hát thành “em đến chơi một lần” hay “em đến thăm một lần”, chỉ đổi một
chữ mà làm mất hết hồn thơ của câu hát.
Hiện giờ hầu như các bản in đều in nhầm
khiến các ca sĩ đều hát sai câu “Muôn kiếp bên đàn” thành “Muôn kiếp bên nàng” trong bài “Dư Âm” của nhạc sĩ Nguyễn văn Tý. Lòng muốn
bên nàng nhưng người xưa không muốn nên phải nói tránh ra là bên đàn, tác giả
đã có lần tâm sự, kể lại chuyện tình thời trai trẻ của ông.
Trong bài “Lá đổ
muôn chiều” của Đoàn Chuẩn, câu hát “còn nhớ phương nào hoa đã rơi” đã bị
một nam ca sĩ sửa thành “còn nhớ hôm nào hoa đã rơi”. “Phương nào” nói về
không gian, nơi chốn, trong khi “hôm nào”, nói về thời gian. “Còn nhớ
phương nào” nghe thi vị, khoáng đãng hơn “còn nhớ hôm nào”.
Tiếng hát vượt thời gian Thái Thanh,
ca sĩ được xem diễn tả những sáng tác của Phạm Duy hoàn hảo nhất cho đến
chính tác giả cũng phải khen ngợi là không ai có thể thay thế được, thỉnh thoảngvẫn
tự ý sửa lời bài hát, hoặc hát sai khi trình diễn . Có trường hợp nhờ bị sửa mà
câu hát trở nên sâu sắc hơn, có ý nghĩa hơn, nhưng không phải lúc nào cũng
thành công.
Chẳng hạn như bài “Cho
Nhau”, Phạm Duy viết:
Cho nhau ngòi bút cùn trơ….
Cho nhau, cho những câu thơ tàn mùa
Cho nốt đêm mơ về già
Thái Thanh hát:
Cho nhau ngòi bút còn lưa….
Cho nối đêm mơ về già
Lưa là chữ cổ, có nghĩa còn sót lại, nhưng mang một
âm thanh u hoài, luyến lưu, tiếc nuối. Dĩ nhiên ngòi bút cùn trơ mang ý nghĩa
chính xác hơn, nhưng nghe không thi vị bằng ngòi bút còn lưa. “Cho nốt đêm mơ về
già”có nghĩa là cho hết đi, không còn chừa gì cả, nhưng “Cho nối đêm mơ về
già”, nghe sâu nặng, thủy chung hơn.
Phạm Duy viết: Cho nhau thù oán hờn
ghen. Cho nhau cho cõi âm ty một miền.
Thái Thanh hát: Cho nhau cho nỗi âm ty một miền.
Chữ “nỗi” mang ý nghĩa sâu xa, hay hơn chữ “cõi”. Vì
từ “cõi” một ý niệm hữu hình về không gian, tuy có vẻ bao la nhưng hữu hạn. Còn
“nỗi”, một ý niệm vô hình, diễn tả tâm trạng con người, tưởng chừng như nhỏ bé
so với “cõi” không gian, nhưng thật ra mông mênh vô tận lòng người.
Tuy nhiên trong bài “Về miền
Trung”, Thái Thanh đã hát sai hai chỗ làm lệch ý nghĩa của bài
hát. “Tan thân
thiếu phụ, nát đầu hài nhi” bị hát sai thành “Thương thân thiếu phụ, khóc đầu hài nhi”, và “Một chiều nao đốt lửa rực đô thành”, Thái Thanh
hát thành “Một
chiều mai đốt lửa rực kinh thành”. Chữ “nao” mơ hồ, mông lung, không
xác định rõ thời gian, có thể là không bao giờ, trái lại chữ “mai” có vẻ như một
xác quyết, mong muốn. Nhạc sĩ Phạm Duy muốn gây một ấn tượng mạnh mẽ cho
người nghe chứ chẳng bao giờ mong có ngày đốt kinh thành Huế.
Chuyện các ca sĩ hát sai lời từ trước đến giờ có lẽ
viết mãi cũng không hết. Đó là chưa nói đến chuyện sửa
“anh” thành “em” hay ngược lại để phù hợp giới tính của ca sĩ. Có những
bài hát không thay đổi ý nghĩa gì nhiều khi bị sửa đổi, tuy nhiên không phải
lúc nào cũng xuôi chèo mát mái mà nhiều khi nghe rất ngô nghê, buồn cười.
Phải hiểu là nhạc sĩ sáng tác một bài hát là gửi gấm tâm tình của mình vào
trong đó. Vì thế khi thể hiện một bài hát cho có hồn, cho bài hát được thăng
hoa hơn, ngoài việc hoà nhập cảm xúc và tâm hồn của mình vào đó, người hát
không nên sửa đổi theo ý mình mà làm sai lệch ý tưởng và ý nghĩa của bài hát.
Thử tưởng tượng như trong bài Ngậm Ngùi, Phạm Duy phổ thơ Huy Cận, nếu đổi
anh thành em và ngược lại, sẽ nghe một nữ ca sĩ hát như sau:
Tay em anh hãy tựa đầu,
Cho em nghe nặng trái sầu rụng
rơi...
Thì với thân
hình nặng hơn 60 kí lô của chàng tựa vào, chắc chắn cả thân người của nàng sẽ rụng
rơi chứ không phải trái sầu nào cả.
Tương tự, nghe hết
sức kỳ cục khi: “Anh vuốt tóc em” sửa thành “em vuốt tóc anh” và “Em khóc trên vai
anh” sửa thành “Anh khóc trên vai em” (Một lần cuối, Hoàng Thi Thơ). “Em ơi nép vào lòng
anh” sửa lại là “Anh ơi nép vào lòng nhau” (Đôi ngả chia ly,
Khánh Băng).
Trong bài “Này em có nhớ” của nhạc sĩ
Trịnh Công Sơn, chữ “em”, một người con gái phụ bạc, khiến “tôi”, một người đàn
ông phải trách móc, buồn phiền. Thế mà một ca sĩ trong nước khi trình diễn đã đổi
ngược lại làm mất hết tính tự sự đầy biểu cảm trong bài nhạc.
Ca sĩ hát sai lời có nhiều nguyên nhân. Từ việc
các băng đĩa nhạc phát hành cẩu thả, đến việc những quyển sách nhạc in sai lời
mà không bao giờ đính chính. Nhưng xét cho cùng, chủ yếu là từ các ca
sĩ; họ đã không chịu tham khảo, tìm hiểu ý nghĩa của bài hát một cách thấu đáo
trước khi trình diễn. Ở mỗi tác phẩm, tác giả khổ công gọt giũa từng nốt nhạc,
trau chuốt từ câu ca, để qua bài hát chuyển tải những cảm xúc, những tâm tình của
họ đến người nghe. Thế mà khi nghe một bản nhạc, hầu
như người ta chỉ quan tâm đến ca sĩ trình bày chứ chẳng ai thèm nhớ hay
biết tên tác giả. Ngay cả một số trung tâm sản xuất băng nhạc và một số ca sĩ
cũng thế. Cách nay khá lâu nhà văn Bùi Bảo Trúc kể, có lần ông mua một
băng nhạc của trung tâm nào đó sản xuất. Khi đọc trên bìa băng nhạc, thấy chỉ
liệt kê tên những bản nhạc và ca sĩ trình bày mà không để tên tác giả, ông bực
quá vứt băng nhạc vừa mua vào sọt rác. Ông bảo đây là sự vô ơn đối với tác giả.
Cho
nên khi thưởng thức hay trình bày một bài hát, người nghe cũng như người hát cần
biết đến ai là người đã sáng tác ra bài hát, và sau đó người hát cố gắng
hát cho đúng lời, đúng ý. Đó là cách chúng ta tôn trọng tác giả cũng như thể hiện
sự biết ơn của chúng ta đối với họ; những người mà từ trong cuộc sống với
định mệnh đau thương, nghiệt ngã hay với hạnh phúc êm ả, ngọt ngào;
đã chắt lọc thành chất liệu để cống hiến cho đời những tác phẩm thật tuyệt vời.
Ảnh chụp: Vũ
Công Hiển
Nghiêm Nguyễn
Đầu năm 2017