„Tập đoàn kinh tế nào khi triển khai dự án đầu tư cũng có những mắc
xích là “khâu yếu nhất”. Nó thường nằm ở việc huy động vốn để triển khai dự án,
sản phẩm của nó cần phải bán trên thị trường, nó không thể tồn tại một mình nếu
không có đối tác v.v.. Nếu bẻ gãy được một một mắc xích của dự án, ngăn chặn dự
án không triển khai được thì sẽ ngăn chặn được quá trình cướp đất.“
BÀN VỀ PHƯƠNG PHÁP BẢO VỆ ĐẤT ĐAI Ở VIỆT NAM?
Người
dân Dương Nội lập bàn thờ và dàn hỏa tự thiêu để chống lại lực lượng công quyền,
trong một vụ cưỡng chế đất đai vài năm trước. Ảnh: internet
Trong các vụ thu hồi đất đai cho mục đích phát triển
kinh tế-xã hội, luôn có nhiều nhóm lợi ích tham gia, mỗi nhóm sẽ đóng một vai
trò khác nhau để tạo nên một quy trình “cướp đất hợp pháp”.
Không khó để nhận ra, nhóm lợi ích mạnh nhất trong tất
cả các nhóm luôn là “nhóm quan chức” vì họ nắm luật pháp, có công cụ trấn áp,
có nhà tù, và hệ thống tuyên truyền.
Khi quan sát quá trình đấu tranh bảo vệ đất đai tại
VN, tôi nhận thấy các nạn nhân hay chọn hướng “đánh” vào nhóm quan chức chính
quyền như khiếu nại, khởi kiện về quyết định thu hồi đất. Thực tế là con đường
đấu tranh pháp lý theo hướng này rất ít khi mang lại thành công, vì các “chỉ đạo
chính trị” tác động khá rõ ràng vào các phán quyết của quan tòa. Bế tắc bằng
con đường đấu tranh pháp lý, nạn nhân không còn con đường nào khác ngoài việc cầm
vũ khí, nổi dậy chống trả lại chính quyền.
Việc xác định sai đối tượng tấn công ngay từ đầu, chọn
nhóm mạnh nhất, thay vì chọn nhóm yếu hơn để đánh thường dẫn đến thất bại. Và
thực tế tại VN đã cho thấy, khi nạn nhân đánh vào nhóm lợi ích là quan chức
chính quyền đã dẫn đến một hậu quả rất đáng buồn. Nạn nhân không những không bảo
vệ được mảnh đất của mình, mà chính họ (và đôi khi là cả một gia đình) lại trở
thành nạn nhân của sự trừng phạt khác. Rất nhiều người đã trở thành “nạn nhân
kép”, vì ngoài việc mất đất họ còn phải chịu thêm án tù về tội “chống người thi
hành công vụ” hoặc “gây rối trật tự công cộng”.
Sao không đánh vào nhóm lợi ích khác, dễ đánh hơn và
ít mang lại rủi ro, chẳng hạn như đánh vào nhóm lợi ích là các tập đoàn kinh tế
đang làm chủ đầu tư dự án? Khi soi vào nhóm lợi ích là các tập đoàn kinh tế, ta
thấy đây là một thực thể rất rõ ràng, rất dễ nhận diện – và vốn dĩ các tập đoàn
kinh tế không thể miễn nhiễm với sự trừng phạt của cộng đồng xã hội như nhóm lợi
ích là các quan chức đương quyền.
Tập đoàn kinh tế nào khi triển khai dự án
đầu tư cũng có những mắc xích là “khâu yếu nhất”. Nó thường nằm ở việc huy động
vốn để triển khai dự án, sản phẩm của nó cần phải bán trên thị trường, nó không
thể tồn tại một mình nếu không có đối tác v.v.. Nếu bẻ gãy được một một mắc
xích của dự án, ngăn chặn dự án không triển khai được thì sẽ ngăn chặn được quá
trình cướp đất.
Ví dụ tập đoàn A cấu kết với quan chức chính quyền để
thu hồi đất với giá rẻ mạt nhằm thực hiện dự án X. Để thực hiện dự án này, tập
đoàn A cần vay tiền từ Ngân hàng Thế giới (WB). Như vậy “vay tiền từ WB” là một
mắc xích thuộc “khâu yếu nhất” mà các nạn nhân bị cướp đất cần khai thác nếu ta
hiểu được những giá trị phổ quát mà WB đang theo đuổi. Từ đó có một Báo cáo chi
tiết, đầy đủ liên quan đến việc thu hồi đất mà đền bù không thích đáng, vận động
một tổ chức Phi chính phủ quốc tế có uy tín gửi tới WB để tố cáo sự cướp đất
này. Điều này có thể dẫn đến hệ quả WB sẽ chấm dứt cho tập đoàn A vay tiền để
triển khai dự án X, hoặc WB sẽ áp lực, đặt điều kiện với tập đoàn A chỉ cho vay
khi giá đất đền bù có sự đồng thuận của người bị thu hồi đất.
Không những vậy, khi các tổ chức NGO ra các Báo cáo
rõ ràng, báo chí sẽ vào cuộc và mang theo hậu quả ngay lập tức mà tập đoàn A phải
gánh chịu là sự sụt giảm “niềm tin” dẫn đến sự thoái vốn của các nhà đầu tư cổ
phiếu, làm giá trị cổ phiếu trên thị trường chứng khoán của nhóm lợi ích này tuột
dốc từng ngày, buộc họ phải có những nhượng bộ, đáp ứng những yêu sách của nạn
nhân nhằm đảo ngược tình hình.
Có được những báo cáo như vậy đòi hỏi các nạn nhân cần
phải tiến hành ĐIỀU TRA VÀ NGHIÊN CỨU tất cả các khía cạnh của vấn liên quan đến
dự án và chủ đầu tư.
Chắc nhiều người còn nhớ vào năm 2013, tập đoàn
Hoàng Anh Gia Lai (HAGL) của Việt Nam thực sự “suýt chết” khi bị tổ chức Phi
chính phủ Global Wintness (GW) đệ trình một Báo cáo nói về việc tập đoàn này
phá rừng, và lấy đất của người dân bản địa mà bồi thường không thỏa đáng trong
dự án trồng cao su tại Cambodia. Một ngày sau khi báo cáo của GW loan đi, thị
trường chứng kiến một cuộc tháo chạy thực sự khỏi cổ phiếu HAGL, giá cổ phiếu
giảm tới 6,1% chỉ trong một ngày, và liên tục lao dốc trong những ngày tiếp
theo. Tập đoàn này buộc phải ngừng giải phóng mặt bằng, mời GW đến đối thoại và
kết quả là họ nâng mức giá bồi thường đạt được sự đồng thuận của người dân bản
địa tại đây.
Bản báo cáo này đã ảnh hưởng khủng khiếp tới Tập đoàn HAGL, đến sau này ông chủ của Tập đoàn HAGL đã thừa nhận rằng cáo buộc của GW “có thể làm cho công ty sụp đổ”. (*)
Điều khá thất vọng cho đến lúc này vẫn
chưa có một NGO quốc tế nào ra những báo cáo tương tự như vậy đối với những vụ
việc cụ thể xảy ra tại Việt Nam. Ngay cả cơ chế bảo vệ
nhân quyền của Liên Hợp Quốc cũng có thủ tục Báo cáo viên đặc biệt của LHQ (SR)
về “Quyền nhà ở thích đáng”, có nhiệm vụ ngăn chặn việc cưỡng chế di dời và bồi
thường không thỏa đáng, nhưng cho tới lúc này, chưa có một vụ cướp đất nào ở Việt
Nam được SR ra kháng thư bảo vệ, dù tình trạng cướp đất diễn ra rất nghiêm trọng
và phổ biến tại VN.
Vấn đề nằm ở chỗ, Việt Nam vẫn chưa có một
tổ chức Xã hội Dân sự chuyên môn về lĩnh vực bảo vệ đất đai cho người dân, qua
đó làm cầu nối và thông tin vụ việc đến các tổ chức và cơ quan nhân quyền quốc
tế, từ đó có thể vận động sự tham gia của cộng đồng quốc tế vào các chiến dịch
bảo vệ đất đai tại VN.
(*) xem tác động từ báo cáo của GW làm HAGL “suýt chết”: http://www.doanhnhansaigon.vn/chuyen-lam-an/hoang-anh-gia-lai-dau-tay-doi-global-witness/1073894/