Dương Nghiễm Mậu và một thế hệ bất khuất - Lưu Hương Thủy

„Không có tấm gương trong ngần như Dương Nghiễm Mậu, không có một thế hệ nhà văn miền Nam bất khuất – không thỏa hiệp, tôi biết soi mình vào đâu để tìm lấy ngày mai…“

Dương Nghiễm Mậu và một thế hệ bất khuất

Lưu Hương Thủy

Bài đầu tiên vào tháng 10 năm 1970 trên bìa báo Khởi Hành ở Sài Gòn, cách đây 46 năm: “Viên Linh viết về Dương Nghiễm Mậu” với tranh vẽ chân dung hai tác giả của CHÓE. Ảnh: Viên Linh/ NV

Tôi rụt rè viết lên đây những dòng thương tiếc ông, khi giờ này, hầu hết các trang báo lớn từ quốc nội ra tới hải ngoại đều đã đăng lời tưởng niệm. Trong muôn vàn vòng hoa rực rỡ của những người từng là bạn vong niên của ông, của những người từng là bạn văn chương cùng chia sẻ với ông một mảnh quê hương tơi tả, của những nhà phê bình từng bỏ công sức nghiên cứu tận tường tác phẩm của ông, tôi chẳng có gì để đưa tiễn ông. Tôi chỉ thành kính đặt bên thềm nhà ông một đóa hoa vô danh, và xin cúi đầu gọi ông là “Thầy”.

Đóa hoa vô danh này của một kẻ chẳng có danh phận gì trong cõi văn chương, chỉ một ngày tình cờ lang thang trên mạng, đọc được một truyện ngắn của Dương Nghiễm Mậu mà cả cuộc đời thay đổi. Thứ văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa mười hai năm được (!) nhồi nhét kỹ lưỡng dưới mái trường xã hội chủ nghĩa bỗng nhiên rồi tan xác, chỉ còn lại trong đầu một lỗ trống kinh hoảng. Thằng người trong Cũng Đành hiện ra đó không phải là một con người bằng xương, bằng thịt, nhân danh giai cấp vô sản đòi quyền làm chủ vận mệnh mình. Hắn không cần được tôn trọng và ca tụng. Hắn không cần rạch ròi kêu gọi cái thiện chống lại cái ác. Hắn không đanh thép lên án xã hội bất công đẩy con người (tính bổn thiện) vào kiếp khố rách lưu manh. Hắn không xác định rõ ràng vị trí ta và địch – Không – “Ở ngoài” hay “ở trong”, cũng chẳng biết đâu là ta đâu là địch. Thằng người bị xóa dần quá khứ và đánh mất hiện tại. Hắn bị lột trần, phơi bày thân phận giun dế, bản chất khiếp nhược hèn hạ. Hắn nhầy nhụa vô liêm sỉ. Hắn bằng đất đá khô khốc trơ lì. Hắn chẳng muốn đại diện cho ai nhưng hắn là chính bản thân của mỗi người. Hắn là – tôi – trong nỗi nhục cúi đầu triền miên. Lần đầu tiên trong đời, tôi xúc động tự hỏi, có một thứ văn chương kỳ lạ như vậy sao? Dương Nghiễm Mậu là ai?

Sau này, khi tiếng Đức tôi khá lên, tôi gần như dọn nhà vô ở luôn trong thư viện. Đọc nhiều, tiếp xúc nhiều thể loại văn chương, thích ông này và mê bà nọ lung tung lang tang, nhưng cảm giác kỳ dị (kinh hoảng) như khi bị Cũng Đành bắn vào đầu đã không bao giờ trở lại. Cơn sốc đó chỉ đến một lần trong đời, làm thức tỉnh, làm thay đổi, làm phá vỡ gông xiềng. Ở thời điểm đó, hơn mười năm trước, tác phẩm của Dương Nghiễm Mậu trên mạng không nhiều, chỉ đôi ba truyện ngắn đăng trên Việt Nam thư quán. Cho tới bây giờ cũng không đầy đủ. Nếu có ai hỏi, đã đọc bao nhiêu tác phẩm của Dương Nghiễm Mậu rồi, tôi sẽ thong thả đưa mấy ngón tay của mình lên. Không dối trá. Tôi chịu ảnh hưởng của ông không vì số lượng, mà vì một tác động trực diện lên ý thức làm người. Ở vị thế người đọc, tôi nhìn thấy trong tác phẩm của ông thân phận bi thảm của chính bản thân mình, của đồng bào Việt Nam, của một quê hương điêu tàn. Ở vị thế người viết, tôi nhận ra trách nhiệm cầm bút của mình, nhận ra con đường đưa cuộc sống vào văn chương, đưa văn chương trở về với cuộc sống. Con đường riêng của mỗi một người đi tới tự do.

Người miền Bắc chỉ nói về ông như một tài năng lớn, vượt qua cái thời đại mà ông đang sống để tác phẩm trở thành bất tử. Người miền Nam thường nghĩ về ông vì một nhân cách lớn, vượt qua những cám dỗ của thời cuộc để thanh danh trở thành viên ngọc quý trong ngần. Là người đọc và người viết, tôi kính trọng ông vì cả hai điều. Tôi kính trọng ông vì những năm tháng cầm bút, ông đã nghiêm túc lao động tạo ra những tác phẩm mang phong cách của riêng ông, cần cù và kiên quyết tự khai phá cho mình một con đường khác biệt, ngoan cường xây dựng một chỗ đứng độc lập trên văn đàn. 

Tôi kính trọng ông vì những năm tháng gác bút, ông giữ được cho mình một sự im lặng kiêu hãnh. Nhưng về tình cảm, tôi vẫn không ở bên ngoài cái chung, là một người miền Nam, sự kính trọng của tôi dành cho phần thứ hai vẫn sâu nặng hơn phần thứ nhất. Một nhân cách như vậy đòi hỏi phải có một bản lãnh phi thường tránh xa những cám dỗ danh vọng và vật chất, đòi hỏi một cái nhìn trầm tĩnh sâu sắc về thời cuộc.

Một nhà văn lớn nhất thiết phải có nhân cách lớn? Hay giá trị tự thân của tác phẩm quyết định chỗ đứng của nó trên văn đàn? Điều này cần những người đàn anh của tôi phân tích. Tôi chỉ nói suy nghĩ của riêng tôi thôi, ở vị trí kẻ hậu sinh. Trong thi ca, người yêu thơ như tôi vẫn mến mộ tên tuổi Xuân Diệu qua những bài thơ tình trước 1945. Tôi ít thấy ai quan tâm tới những thứ rác rưởi Xuân Diệu tống ra trong “dòng thơ công dân”. Ta chào Vôn-ga Đông – Chào Liên Xô vĩ đại – Đồng chí Stalin – Mặt trời soi nhân loại – Ta chào mừng Đại hội – Đảng Bôn-sơ-vích thành công. Bàn tay nhớp nhúa của Xuân Diệu trong phong trào nhân văn giai phẩm cũng không hề làm vẩn đục những câu thơ tình ái run rẩy rung rinh lá. Thơ tình Xuân Diệu trên thi đàn đủ sức tỏa ánh sáng phủ lên thân phận lem luốc của tác giả, để người ta mặc nhiên yêu mến Xuân Diệu mà bỏ qua hết thảy. Trong âm nhạc chưa thấy có ai được như vậy. Tôi vẫn mê nhạc Trịnh Công Sơn nhưng không có cảm tình với thái độ thỏa hiệp vì hèn nhát, cách sống giả mù trong lạc thú của ông. Người khác có thể mê nhạc Trịnh và chấp nhận luôn con người của Trịnh, hay hơn nữa, hăng hái tìm cách biện hộ cho ông ta. Tuy nhiên công bằng mà nói, con người Trịnh Công Sơn và âm nhạc Trịnh Công Sơn vẫn chỉ có thể là hai thứ tách biệt trong lòng người thưởng thức.

Dương Nghiễm Mậu là một trường hợp khác biệt. Con đường văn chương của Dương Nghiễm Mậu bị cắt đứt đột ngột sau biến cố 75. Ông thôi viết và chọn cho mình một thái độ sống độc lập. Ông tự do trong khuôn khổ sống hạn hẹp mà một người công dân dưới chế độ cộng sản có thể xoay xở được. Ông tự do vì không phải cúi đầu nói ra những lời dối trá, không phải quỳ gối đưa tác phẩm mình cho bọn đao phủ băm chém. Ông tự do vì không phải thỏa hiệp với tội ác để nhận bổng lộc phận hàng thần. Dương Nghiễm Mậu lặng lẽ gác bút, lui về phía sau. Nhưng nhân cách của ông đã thúc giục một thế hệ hậu sinh lên đường, đi về phía trước.

Vâng. Tôi là một người thuộc thế hệ hậu sinh của Dương Nghiễm Mậu. Tôi nói lên điều này bao giờ cũng bằng tấm lòng thành kính dành cho một nhân cách mà tôi ngưỡng mộ. Nếu không có ông, không có những người đi trước như ông, thế hệ này, dòng văn chương này chỉ là nô lệ, là khiếp nhược cúi đầu, là một dàn đồng ca lem luốc phấn son. Nếu không có ông, không có một thế hệ đi trước vẫn âm thầm dấn thân, tôi sẽ không đủ sức cầm bút sau một ngày làm việc tả tơi, sau một tuần mệt nhoài vì mưu sinh, sau những lần phẫu thuật chết đi sống lại. Tôi sẽ không đủ nghị lực gom góp thời gian nghỉ ngơi dành hết cho văn chương, không đủ can trường dành dụm phần sức khỏe èo ọt cho việc trao dồi kiến thức văn học. Viết trong âm thầm, viết vô vụ lợi, viết khi thể xác mình đã kiệt quệ, cần có một niềm tin, một nguồn động viên để mà đi tới. Không có tấm gương trong ngần như Dương Nghiễm Mậu, không có một thế hệ nhà văn miền Nam bất khuất – không thỏa hiệp, tôi biết soi mình vào đâu để tìm lấy ngày mai. Bây giờ, ông đã vĩnh viễn lên đường đi về thế giới bên kia, những người đồng niên với ông cũng lần lượt ra đi. Tôi khóc cho ông, khóc cho một thế hệ tiền bối sinh ra trong chiến tranh, bất hạnh trong hòa bình mà vẫn giữ tròn khí tiết.

Cha tôi sanh trước Dương Nghiễm Mậu một tháng, tháng mười năm 1936, cũng vừa mới qua đời, để lại nhiều tác phẩm chưa một lần được tới tay bạn đọc. Những năm cuối đời trên giường bệnh, cha tôi viết miệt mài, viết như là trả nợ, viết để được khóc cho thân phận mình cho quê hương, viết để đừng phải âm thầm mang nỗi đau của thế hệ về thế giới bên kia. Chế độ thâm thù tàn ác này chỉ có thể bắt con người im lặng chứ không thể cấm con người viết trong im lặng và càng không thể cấm người ta lên đường trong im lặng. Hãy tin rằng, bên dưới tàn cây đại thụ im lìm đó còn có một dòng sông đang âm thầm chảy.

Tôi kính trọng tên tuổi những người đàn anh dù chưa một lần gặp mặt họ. Cõi văn chương mà tôi bước chân vào chỉ là thế giới ảo, nhưng tôi trân trọng và yêu quý nó. Đó là nơi người ta tìm đến tự do và tìm đến nhau vì một thứ văn chương vô vụ lợi, phi thỏa hiệp. Dương Nghiễm Mậu đối với tôi là con người kỳ vĩ của thế giới ảo này, dù các bạn đồng niên của tôi (Phan Nhiên Hạo, Trần Vũ, Thuận Nhiên…) không nghĩ vậy. Họ tìm đến Dương Nghiễm Mậu trong thế giới thật, bước qua rào cản của hai thế hệ để được chuyện trò với ông, để được làm bạn văn chương với ông, để nuôi dưỡng niềm tin. “Tôi tin người tốt trên đời nhiều hơn kẻ xấu.” Nhưng họ cũng gián tiếp “cảnh báo” người đọc, “ông Nghiễm” là người sống ẩn dật và rất ít giao tiếp. Không sao. Tôi là người rất sợ giao tiếp, nhất là những mối quen biết trong giới văn chương. Đôi lúc tôi mường tượng ra chuyện cầm cuốn sách đầu tay tới nhà ông để ra mắt, để lúng túng tự giới thiệu: “Con cũng viết lách chút đỉnh. Dạ, một chút đỉnh thôi.” Nhưng đó chỉ là chuyện tưởng tượng. Nó đã không xảy ra khi ông Nghiễm còn sống. Và cho tới bây giờ, tôi cũng không có cuốn sách nào trên tay, vì tôi chủ trương không in tác phẩm của mình ra giấy. Không có sách thì không là nhà văn, biết tới nhà ông Nghiễm với tư cách gì đây. Phan Nhiên Hạo động viên: “Chị muốn gặp ông Nghiễm thì tôi để giới thiệu cho.” Tôi lưỡng lự mãi, không dám. Dẫu có sách, dẫu có là nhà văn thì thân phận vô danh của mình cũng không nên làm phiền một người đã ẩn dật như ông Nghiễm. Thật là buồn tủi. Nhưng lòng kính trọng của tôi dành cho ông lớn hơn những mong muốn xã giao bình thường.

Bây giờ ông đã ra đi. Trong những người đưa tiễn ông trên cõi Da Màu hư ảo, có một nhà văn thân phận nhỏ nhoi, rưng rưng nước mắt rụt rè đặt xuống thềm nhà ông một đóa hoa mong manh.

Thưa Thầy, dù không có sách con vẫn phải tự nhận mình là nhà văn. Nếu không can đảm nhận lấy trách nhiệm, không đủ ý thức cầm bút, làm sao con có thể theo Thầy lên đường?

Berlin, tháng 8. 2016